رنک الکسا

فناوري گل (خشت و چينه) در تاق

اين بخش به چگونگي قرارگيري خشتها در پوشش هاي خشتي و شيوه هاي اجراي تاق در بناهاي سنتي پرداخته و دلايل انتخاب هر يك از روشهاي اجرايي را مورد مطالعه قرار داده است. همچنين تمهيداتي كه معماران سنتي در نحوة اجراي پوشش هاي خشتي داشته اند، را بررسي نموده است.
در ابتدا مواد و مصالح بكاررفته در تاقهاي خشتي مورد توجه قرارگرفته و ويژگيهاي هر كدام مطرح شده است. از آنجا كه در فلات ايران كمبود رستنيها و پوشش هاي گياهي، استفاده از چوب را به عنوان يك مادة رايج درساخت و ساز در مقياسي گسترده عملاً غيرممكن مي سازد و اختلاف زياد حرارت شب و روز، زمستان و تابستان و آفتاب و ساية اين اقليم، استفاده از سنگ را به علت ظرفيت حرارتي بالا به حداقل رسانيده است، آدمي روي به خاك آورده و آن را به گونه اي هوشمند و دلپذير جهت احداث سكونتگاه هاي خود شكل داده است. استفادة آگاهانه از مصالح اصلي ساخت و ساز هر بنا كه بر گرفته از خاك همان محل است فوايدي را در پي داشته كه در اين بحث گنجانده شده است.
خاك به صورت‌هاي مختلف چينه، خشت، كاه گل، سيمگِل، مادة اوليه ساخت و ساز در مناطق خشك را تشكيل مي دهد. زيرا علاوه بر در دسترس بودن و فراواني اين ماده، خصوصيات فيزيكي آن كه عايق خوبي با قدرت ذخيره سازي بالاي گرما و سرما است، فضاي داخلي بناها را متعادل مي سازد. خشكي هوا و وفور معادن گچ و خصلت چسبندگي بالاي آن باعث استفادة گستردة اين ماده در بناهاي خشتي گرديده است. از آن جايي كه اين گچ تا زمانی که آب خود را كاملاً از دست نداده، خصلت چسبندگي ويژه اي دارد ، معمار سنتي از آن در بر پايي تاق خشتي سود جسته كه در اينجا به آن اشاره شده است.
ماهيت خشت به گونه اي است كه جهت بر پايي تاق تمهيدات ويژه اي را مي طلبد. با مطالعه بر روي نمونه هاي موجود ارزش كار معماران سنتي كه درآنها دانش و مهارت و سرعت عمل در كنار آشنايي با خواص مصالح بومي و تسلت بر نحوة باربري پوششهاي منحني وجود دارد را بخوبي نمايان مي سازد.
دربخش ديگر، نحوة قرارگيري خشتها درجوار هم كه روشهاي مختلف اجراي پوششها را بوجود مي آورد و خود متاثر از عوامل متعددي است، مورد بررسي قرار گرفته است. در تاق هاي ايراني تركيبات مختلف عواملي از جمله امكانات و روشهاي اجرايي، نحوه هاي مختلف آجر چيني و تنوع مصالح دامنه وسيعي از تاقها را پديد مي آورد، كه دامنه آن از تاق هاي خشتي و افتادة بدون قالب تا تاق هاي آجري با ملات گچ و قالب دبه يا تاق دزد را پوشش مي دهد كه در اينجا تحت عنوان تمهيدات حين اجرا و روشهاي مختلف اجرا به آن پرداخته شده است.
1- تمهيدات حين اجرا : اقداماتي كه جهت آماده نمودن خشت و نوع ملات براي اجراي تاق ضروري است بيان شده است.

محمد شمخانى: بحث استفاده از گل و ساختن گنبد و توجه به بلاياى طبيعى را معماران گمنام گذشته ما به اندازه كافى گشوده اند و از آن به افق هاى باز بسيارى در ماجراى ساخت و ساز و اقامت رسيده اند. در اين زمينه اگر حرفى هست و حديثى ناگفته، در تحويل اين ماده و ماتريال ايرانى و بومى به باورهاى امروزين معمارى است كه زمين را عرصه تاخت و تاز خود قرار داده و حالا دارد فقط و فقط به يك تسلسل طولى و عمودى مى انديشد و به پيشروى ميان زمين و آسمان. در اين «تحويل گرى» اما، آنچه بسيار مهم مى آيد و مى نمايد درك و دريافتى نو از معنا و مفهوم مستتر در همان سازه هاى سنتى است و هم تافتگى (كمپلكسيتى) آنها.
«نادر خليلى» نام آشنايى در معمارى معاصر ايران است كه توانسته اقبالى هم در آن سوى مرزها پيدا كند. اين اقبال بيش از هر چيز ديگرى مرهون طرح دوباره و دوباره يكسرى مفاهيم موجود در معمارى بومى و سنتى ايران است و نحوه به كارگيرى آنها در نظام افقى (نه عمودى) ساخت و ساز امروز دنيا. مكاشفه اى كه انگار هم از مسير پژوهش هايى ميدانى در روستاهاى كويرى ايران و هم از درون شعرهاى عرفانى مولانا مى گذرد و اين دومى البته بيشتر براى ترفيع و توجيه دريافت هاى مستقيم او از انگاره هاى بنيادين معمارى سنتى ما.
خليلى سال هاست كه در آمريكا زندگى مى كند و ايران را تنها به عنوان خاستگاه ايده ها و عقيده هاى معماريايى اش مى داند و مى شناسد و اين را در كتاب «تنها دويدن» خود كه پژوهشى پنج ساله در روستاهاى ايران است،اينگونه اذعان مى كند: «قهرمانان اين كتاب در حقيقت، مردم ساده و زنده دل ايران هستند. كسانى كه گنجينه سنت و فرهنگ غنى ما در دل شان نهفته است. من نتيجه همه كارهاى چندين سال گذشته خود را مديون همين مردم هستم.»
خليلى آنچنان كه به نظر مى آيد خيلى مورد تأييد جامعه معمارى ايران نيست و با آن چندان تعاملى ندارد. او خود را كسى مى داند كه تنهاست و با خودش مسابقه مى دهد و اين موضوعى است كه در گفت وگو با يك نشريه آمريكايى (ارث لايت) بدان اشاره مى كند: «در مسابقه جاه طلبانه زندگى، الزامى نيست كه شما با ديگران رقابت كنيد! تنها مسابقه دادن، يعنى اين كه به جاى آن كه از ديگرى ببريد يا جلو بزنيد، از وضعيت هاى مختلفى كه در زندگى پيش مى آيد آغاز كنيد. در بيشتر اوقات ما تنها بر استعدادها و توانايى هاى ديگران غلبه مى كنيم، نه بر استعدادها و توانايى هاى خودمان.»
طنين اين موضوع آنقدر در زندگى اين مهندس ايرانى پيچيده كه به نظر مى رسد اگر در ايران بود و در ايران مى ماند، هرگز به موفقيت هاى كوچك و بزرگى كه دست يافته، نمى رسيد. موفقيت هايى كه در آخرين پله و پلان خود دريافت جايزه معتبر «آقاخان» در معمارى و در سال جارى است. جايزه بزرگى كه آقاخان رهبر فرقه اسماعيليه به پروژه هاى برتر در عرصه معمارى جهان اسلام اختصاص داده است. در بيانيه بنياد آقاخان برترى پروژه خليلى چنين توصيف و توجيه شده است: «سيستم پيشنهادى نادر خليلى به ويژه براى ساخت پناهگاه هاى موقت مناسب است. زيرا ارزان است و با امكانات ساده قابل اجراست و اجراى آن با حداقل آموزش شدنى است. مزيت ديگر آن نيز سرعت برپا كردن و ساخت آن است.»